තිරිසන් මනස්

පසුගිය ලිපියේ මාතෘකාව සම්බන්ධව කිහිප දෙනෙකුටම ප්‍රශ්න ඇති වී තිබෙනවා. ප්‍රශ්න ඇති වී තිබෙන්නේ "මනුෂ්‍ය නොවන දැනුම" යන යෙදීම සම්බන්ධවයි. එහෙත්, මේ යෙදීම ප්‍රශ්න කරන කිසිවෙකුත් "මනුෂ්‍ය නොවන දැනුම" ලෙස ඒ අය හඳුන්වන්නේ කුමක්ද කියන එක නිශ්චිතව සඳහන් කර නොතිබීමෙන් පැහැදිලි වන්නේ ඒ කිසිවෙකුටත් තමන් විසින් කියන දේවල් ගැන නිරවුල් අදහසක් නැති බවයි. 

ජගත් පතිරණට අනුව මේ යෙදීම නිසා නලින් ද සිල්වාට අපහාසයක් සිදු වී තිබෙනවා. එහෙත්, ඒ අපහාසය සිදු වුනේ කවර ආකාරයකින්ද කියන එක ඔහු පැහැදිලි කර නැහැ. මනුෂ්‍ය නොවන ප්‍රාණීන්ගෙන් දැනුම ලබා ගැනීම පිළිබඳව වසර කිහිපයක සිට නලින් ද සිල්වා විසින් අදහස් පළ කරමින් සිටිනවා. මේ ගැන කතා කළ හැකි දේවල් අපමණ තිබුණත් පාළු ගෙවල් වල වලං බිඳින එකේ තේරුමක් නැහැ. අප මෙහි ලියන දෙයකට එරෙහිව සුළු හෝ වැදගම්මක් ඇති විවේචනයක් එල්ල වූ විට අප ලියන දේ වෙනුවෙන් පෙනී සිටිනු මිස මෙය කියවන වැඩි දෙනෙකු විසින් කොහොමටත් බරපතල සේ නොසලකන අදහස් වලට එරෙහිව ලියන්නට අපේ කාලය නාස්ති කිරීම එතරම් තේරුමක් නැති වැඩක්.

නලින් ද සිල්වාගේ අදහස් ගැන කතා කරන එක මා වසර තිහකට වැඩි කාලයක් තිස්සේ ඉතා කැමැත්තෙන් කර ඇති දෙයක්. නමුත්, එවැනි සාකච්ඡාවක් සඳහා ගැලපෙන කෙනෙක් හමු වන්නේ ඉතාම කලාතුරකින්. නලින් ද සිල්වාගේ මූලික විවේචනයක් වන්නේ ලංකාවේ බොහෝ දෙනෙක් බටහිර දැනුමේ අනුකාරකයින් බවයි. මේ විවේචනය මම ප්‍රතික්ෂේප කරන්නේ නැහැ. එවැනි විවේචනයක් කරන නලින් ද සිල්වා විසින් පසුගිය කාලය මුළුල්ලේ කර තිබෙන්නේද ඔහු කියන දේ එලෙසම වමාරන්නට පමණක් දන්නා අනුකාරකයින් පිරිසක් හදන එකයි. මෙය නලින් ද සිල්වා විසින් හිතාමතා කළ දෙයක් කියා මා කියන්නේ නැහැ. ඇතැම් විට මේ ගැන ඔහුගේත් මනාපයක් නැති වෙන්න පුළුවන්. ඔහුම වරින් වර කියා තිබෙන්නේ ඔහුට ගෝලයින් නැති බවයි.

ඒ විදිහට නලින් ද සිල්වා කියන දේවල් ගැන තමන්ටවත් අවබෝධයක් නැතුව වමාරන්නට පමණක් දන්නා නලින් පෝතකයින් හා නලින් නැට්ටන් මිස නලින් ද සිල්වාගේ අදහස් වෙනුවෙන් සෘජුව පෙනී සිටින කෙනෙක් තවමත් අපට මේ වියුණුව හරහා හමු වී නැහැ. අනෙක් පැත්තෙන් නලින් ද සිල්වාගේ විවේචකයින් ලෙස හමු වන්නේ නලින් ද සිල්වා යනු කිසිම වැදගැම්මකට ඇති අදහසක් පළ නොකරන අයෙකු සේ සලකන අයයි. ඔය ගොඩවල් දෙකේම නැති සුළු පිරිසක් වරින් වර සැබෑ ලෝකයේදී හමු වී ඇතත් මේ වියුණුව හරහානම් එවැන්නෙකු මෙතෙක් හමු වී තිබුණේ නැහැ. මේ දෙගොඩටම නැති එක් අයෙකු පසුගිය ලිපියට ප්‍රතිචාරයක් දක්වා තිබීම සතුටට කරුණක්.

නලින් ද සිල්වාගේ අදහස් ගැන පොදු වශයෙන් මෙහි කතා කිරීම පාළු ගෙයි වලං බිඳීමක් වුවත්, අප විසින් ලියූ ලිපියේ මාතෘකාව විවේචනය කරමින් පළ කර ඇති ඇති කරුණු පිළිබඳව අපට තවදුරටත් අදහස් දැක්විය හැකියි.

මනුෂ්‍ය නොවන දැනුම් ගැන කතා කරන්නට කලින් දැනුමක් කියන්නේ කුමක්ද කියන එක පිළිබඳව එකඟතාවයකට පැමිණිය යුතුයි. 

ඔක්ස්ෆෝර්ඩ් ශබ්දකෝෂය දැනුම (knowledge) යන වචනය අර්ථ දක්වන්නේ පහත ආකාරයටයි.

අධ්‍යාපනය හා පළපුරුද්ද තුළින් ලබා ගන්නා තොරතුරු, අවබෝධය හා කුසලතා (the information, understanding, and skills that you gain through education or experience).

ඉහත අර්ථදැක්වීම මේ මාතෘකාව ගැන කතා කරන වෙනත් අය විසින්ද භාවිතා කර තිබෙන නිසාත්, මේ අර්ථදැක්වීම සමඟ පෞද්ගලිකව මට එකඟ විය හැකි නිසාත්, මා සාකච්ඡාවට ප්‍රවේශයක් ලෙස මේ අර්ථදැක්වීම ගන්නවා. කිසියම් අයෙකු මේ අර්ථදැක්වීම සමඟ එකඟ නොවන්නේනම්, ඒ පිළිබඳව වැඩිදුර කතා කළ හැකියි.

දැනුම සහ දැනීම යනු දෙකක් බව කතා කතු විසින් අපට මතක් කර දී තිබෙනවා. තවත් අයෙක් ඉව කියන වචනය ඉදිරිපත් කර තිබෙනවා. දැනීම කියන්නේ දැනුම නොවන බව විවාද කළ යුතු කරුණක් නෙමෙයි. මිනිසෙකුගේ කවර හෝ ඉන්ද්‍රියයකට යමක් දැනෙන්න අධ්‍යාපනයක් හෝ පළපුරුද්දක් අවශ්‍යම නැහැ. එය උපතින්ම ලැබෙන හැකියාවක්. ජීවවිද්‍යාත්මක කරුණක්. ගින්දර අල්ලන විට පළමුව උණුසුමත් දෙවනුව වේදනාවත් දැනෙන එක දැනුමට සම්බන්ධ දෙයක් නෙමෙයි. නමුත්, සමහර දේවල් දැනෙන්නේ අධ්‍යාපනය හෝ පළපුරුද්ද හරහා ලැබෙන දැනුම හරහා. මෙහි කිසියම් කෙනෙක් ප්‍රතිචාරයක් දමන කොට මේ එන්නේ මොකාටද කියා දැනෙන්නේ පළපුරුද්ද නිසා. ඉව කියන එකත් දැනීමටම සම්බන්ධ දෙයක්. දැනුම නැතත් ඉව තියෙන්න පුළුවන්. දැනීමට හෝ ඉවට ප්‍රතිචාර දැක්වීම සඳහා දැනුමක් අවශ්‍ය වන්නේ නැහැ. එහෙත්, දැනුමක් තිබෙන කෙනෙක් දැනීමට හෝ ඉවට ප්‍රතිචාර දැක්වීමේදී එය වෙනස් ආකාරයකට කරන්න පුළුවන්.

මිනිස් දරුවෙක් උපදින්නේ දැනුමක් නැතුවයි. දැනුම කියා කියන්නේ උපතින් පසුව ලබා ගන්නා දෙයක්. ගින්දර අල්ලා අත පිච්චෙන විට යමෙක් ක්ෂණිකව අත ඉවත් කර ගන්නේ දැනුම නිසා නොවුණත්, ගින්දර අල්ලා නොසිටින්නේ දැනුම නිසා. කුඩා කාලයේ ගින්දර අල්ලන දරුවන් වයසින් වැඩෙද්දී ගින්දර නොඅල්ලන්නේ ඒ නිසයි. නැවත නැවතත් ගින්දරම අල්ලන, වයසින් නොවැඩෙන වැඩිහිටි දරුවන්ට මෙය අදාළ නැහැ.

දැනුම ගැන කතා කරන බොහෝ අවස්ථා වලදී අප කතා කරන්නේ මනුෂ්‍ය දැනුම ගැනයි. ඒ කියන්නේ එක් මනුෂ්‍යයකු හෝ පොදුවේ මනුෂ්‍යයන් විසින් අධ්‍යාපනය හෝ පළපුරුද්ද හරහා ලබා ගන්නා තොරතුරු, අවබෝධය හා කුසලතා. දැනුම ලබා ගත හැක්කේ මනුෂ්‍යයන්ට පමණක්ද?

බටහිර ලෝකයේ මනුෂ්‍ය නොවන දැනුම ගැන කතා කරන සන්දර්භ දෙකක් තිබෙනවා. පළමුවැන්න, කාබනික ජීවීන් නොවන යන්ත්‍රයකට දැනුම ලබා ගත හැකිද කියන එකයි. දෙවැන්න මනුෂ්‍යයන් නොවන වෙනත් කාබනික ජීවීන්ට දැනුම ලබා ගත හැකිද කියන එකයි. නලින් ද සිල්වා කතා කරන මනුෂ්‍ය නොවන දැනුම මේ දෙකෙන් එකක්වත් නෙමෙයි. නලින් ද සිල්වාත්, නලින් පෝතකයින් හා නලින් නැට්ටනුත් කතා කරන මනුෂ්‍ය නොවන දැනුම ගැන මටනම් පැහැදිලි අදහසක් නැහැ. මෙහි ප්‍රතිචාර දැමූ කිසිවෙකුට, නලින් ද සිල්වා කියන දේවල් තම තමන් විසින් කියවා ගන්නා ආකාරය වමාරනවා මිස, ඒ ගැන අදහසක් ඇති බවක් පෙනෙන්නේත් නැහැ. 

නලින් ද සිල්වා කතා කරන හා නලින් නැට්ටන් විසින් වමාරන නාථ දෙවියන් මටනම් හිතින්වත් මවාගන්න අමාරුයි. සරල රේඛාවක් හිතින් මවා ගන්න බැරි බව කියන නලින් ද සිල්වාට නාථ දෙවියන් හිතින් මවා ගත හැකි බව ඔහු කිහිප වර සඳහන් කර තිබෙන දෙයක්. මටනම් සරල රේඛාවක් හිතින් මවා ගන්න පුළුවන්. අවශ්‍යනම් රේල් පාරක් හැතැම්ම ගණනක් කෙළින් තිබෙන තැනක රේල් පීල්ලක දාරය ගැන හිතන්න. ඔය දාරයේ ගණකම ශුන්‍ය සේ සලකන එකත්, රේල් පීල්ල අනන්තය දක්වා දික් කරන එකත් පහසුවෙන් හිතින් කරන්න පුළුවන්. එහෙත්, නාථ දෙවියන් හෝ වෙනත් දෙවි කෙනෙක් මටනම් හිතින්වත් මවා ගන්න බැහැ. සමහර හින්දු හෝ බෞද්ධ දෙවිවරුන්ගේ පිළිමනම් හිතින් මවා ගන්න පුළුවන්. ඒ හිතින් මවා ගන්නා පිළිම සහ අප එදිනෙදා දකින මිනිස් රූප අතර ලොකු වෙනසක් නැහැ. දේව රූපයක් මිනිස් රූපයකින් වෙනස් වුනොත්, බොහෝ විට මිනිසෙකුගේ හා සතෙකුගේ හයිබ්‍රිඩ් එකක්. ගණ දෙවි රූපය අලි ඔළුවක් තිබෙන මිනිස් රූපයක්. අනිබස් දේව රූපය බලු ඔලුවක් තිබෙන මිනිස් රූපයක්. ලංකාවේ සමහර පන්සල් වල දේව රූප වලට තිබෙන්නේ ඒවා හදන දවස් වල ඒ පැතිවල හිටපු ඉංග්‍රීසි පාලකයන්ගේ මුහුණු.

හැබැයි ඉතිං මට නාථ දෙවියන් හමු නොවුනා හෝ නාථ දෙවියන් හිතින් මවා ගන්න බැරි වුනා කියා නාථ දෙවියන් කියා කෙනෙක් නැති බව තහවුරු වන්නේ නැහැ. මගේ ලෝකයේ එහෙම කෙනෙක් නැති වුනත් වෙනත් අයගේ ලෝක වල ඉන්න පුළුවන්. ඒ නිසා, එවැනි කෙනෙක් ඉන්නවා කියා හිතන අයගේ විශ්වාස වලට මම පහර දෙන්න යන්නේ නැහැ. නාථ දෙවියන් විශ්වාස කරන අයගේ ඒ විශ්වාස දැරීමේ අයිතිය වෙනුවෙන් මම පෙනී සිටිනවා. එහෙත් මම පෞද්ගලිකව මනුෂ්‍ය නොවන දැනුම් ලෙස තේරුම් ගන්නේ අර කලින් සඳහන් කළ අකාබනික යන්ත්‍ර වල හෝ වෙනත් කාබනික ජීවීන්ගේ දැනුම් මිස මට කිසිම අදහසක් නැති නාථ දෙවියන්නම් කෙනෙකුගෙන් හෝ වෙනත් මට නොපෙනෙන, නොදැනෙන කෙනෙකුගෙන් වෙනත් අයට ලැබෙන මනුෂ්‍ය නොවන දැනුම් නෙමෙයි. 

අකාබනික යන්ත්‍ර වල හෝ වෙනත් කාබනික ජීවීන්ගේ දැනුම් ගැන කතා කරන එක බොහෝ විට සිදුවන්නේ මිනිසුන්ට හැර මේ අනෙකුත් කාණ්ඩ දෙකේ අයටත් විඥානයක් තිබෙනවාද කියන ප්‍රශ්නයත් එක්කයි. අපේ ප්‍රස්තුතයට වඩා අදාළ වෙනත් කාබනික ජීවීන් නිසා අපි දැනට අකාබනික යන්ත්‍ර පැත්තකින් තියමු.

මනුෂ්‍ය දැනුම කියන එක ගැන කවුරුත් වගේ එකඟ වෙනවා. මේ දැනුම සමඟ විඥානය (consciousness) සම්බන්ධ කිරීමත් බොහෝ දෙනෙක්ට ගැටළුවක් නැති කරුණක්. විඥානයක් තියෙන්නේ මිනිස්සුන්ට විතරද? සත්තුන්ට තිබෙන්නේ දැනීමක්, ඉවක් එහෙමත් නැත්නම් සහජාසයක් පමණද? ඊට අමතරව අධ්‍යාපනය හා පළපුරුද්ද හරහා තොරතුරු, අවබෝධය හා කුසලතා ලබා ගැනීම හෙවත් දැනුම ලබා ගැනීම සත්තුන්ට කරන්න බැරිද?

පෙරදිග, විශේෂයෙන්ම බෞද්ධ හා හින්දු චින්තනය ඇතුළේනම් සත්තුන්ටත් මිනිස්සුන්ට වගේම විඥානයක් තිබෙනවා. මේ කරුණ තහවුරු කරන්න උදාහරණ අවශ්‍යයි කියා මම හිතන්නේ නැහැ. ඒ වගේම, මිනිස්සුන්ගෙන් සත්තුන්ට මාරු විය හැකි ආත්මයක්ද තිබෙනවා. නොනැසෙන සදාකාලික ආත්මයක්ම වෙන්න අවශ්‍ය නැහැ. ඇති වී නැති වෙන චිත්ත පරම්පරාවක් වෙන්න පුළුවන්. මොකක් වුනත් මිනිස්සුන්ට තියෙන එක සත්තුන්ටත් තිබෙනවා. 

සත්තුන්ට මිනිස්සුන්ට මෙන් ආත්මයක් නැහැ කියන එකත්, සතුන් ක්‍රියා කරන්නේ තනිකරම සහජාසය මත කියන එකත්, ආබ්‍රහමික ආගම් වල හා නලින් ද සිල්වාගේ විවේචනයට නිබඳ පාත්‍ර වෙන ඇරිස්ටෝටල්ගෙන් පටන් ගන්නා බටහිර දාර්ශනික සම්ප්‍රදාය තුළ වර්ධනය වූ අදහසක්. නමුත්, මේ අදහස මේ වන විට බටහිර ලෝකය තුළම බිඳ වැටී අවසන්. මේ සුසමාදර්ශ වෙනසේ තීරණාත්මකම කඩඉමක් ලෙස හැඳින්විය හැක්කේ 2012 කේම්බ්‍රිජ් ප්‍රකාශනයයි.  

We declare the following: “The absence of a neocortex does not appear to preclude an organism from experiencing affective states. Convergent evidence indicates that non-human animals have the neuroanatomical, neurochemical, and neurophysiological substrates of conscious states along with the capacity to exhibit intentional behaviors. Consequently, the weight of evidence indicates that humans are not unique in possessing the neurological substrates that generate consciousness. Nonhuman animals, including all mammals and birds, and many other creatures, including octopuses, also possess these neurological substrates.”

නිවැරදි පාරිභාෂික වචන සියල්ලම නොදන්නා නිසා මම ඉහත ප්‍රකාශනය සිංහලට පරිවර්තනය කරන්නේ නැහැ. සරලව කියනවානම් මෙයින් කියන්නේ හිතන්න පුළුවන් මිනිස්සුන්ට පමණක් නෙමෙයි කියන එකයි. ඇරිස්ටෝටල්ගේ සිට ඉහත ප්‍රකාශනය දක්වා පැමිණි දිගු ගමන ගැන හෝ සතුන්ගේ දැනුම, මතකය හා සිතීමේ හැකියාව පෙන්වන මෑත කාලීන පර්යේෂණ ගැන කතා කරන්න මම කාලය යොදවන්නේ නැහැ.

මේ වැඩේට ලංකාවෙන්ම උදාහරණ පෙන්වන්න අමාරු නැහැ. අර අලි වැට ගහපු පැති වල අලි කොට ගෙනත් වැටට තියලා වැට පනින්නේ සහජාසය හෝ ඉව නිසා නෙමෙයි. අධ්‍යාපනය හා පළපුරුද්ද තුළින් තොරතුරු, අවබෝධය හා කුසලතා ලබා ගැනීම සත්තුන්ටත් පොදුයි. 

ඉහත උදාහරණයෙන් අලින්ට දැනුමක් තිබෙන බව පැහැදිලි වන නමුත් ඒ දැනුම මිනිස්සුන්ට නැති, අලින්ට අනන්‍ය දැනුමක් නෙමෙයි. ඒ නිසා, එය මනුෂ්‍ය නොවන දැනුමක් වුවත් මනුෂ්‍ය දැනුමක් බවට පත් කර ගන්න අවශ්‍ය දැනුමක් නෙමෙයි. 

බල්ලන්ගේ ආඝ්‍රාණ ඉන්ද්‍රිය මිනිස්සුන්ගේ එම ඉන්ද්‍රියට වඩා වර්ධනය වී තිබුණත් ඒ හේතුව නිසාම බල්ලන්ට බිම් බෝම්බ හෝ කෝවිඩ් ආසාදිතයින් හඳුනාගන්න බැහැ. එය කළ හැකි වන්නේ අධ්‍යාපනය හා පළපුරුද්ද හරහා එම කුසලතාවය වර්ධනය කර ගැනීමෙන් පසුවයි. එය බල්ලන්ගේ දැනුමක් වනවා වගේම මිනිස් දැනුමක් නොවන බල්ලන්ට අනන්‍ය දැනුමක්. බල්ලන් ලවා ඒ වැඩේ කරගන්නා ආකාරය මිනිස් දැනුමක්. බල්ලෙක් බිම්බෝම්බ තිබෙන තැන පෙන්වන බව මිසක් බල්ලා බිම්බෝම්බ හොයා ගන්නේ කොහොමද කියන එක මිනිස්සු දන්නේ නැහැ. ඒ වගේම, බිම්බෝම්බ හොයද්දීත්, කෝවිඩ් ආසාදිතයින් හඳුනා ගනිද්දීත් බල්ලන්ට ඕනෑ තරම් වරදිනවා. බල්ලන්ට එහෙම වරදිනවා කියන එකත් මිනිස් දැනුමක්.

නලින් ද සිල්වාගේ තර්ක බොහොමයක්ම වැරදියි කියා සෛද්ධන්තිකවම පෙන්විය නොහැකි තර්ක. තර්ක ගොඩනගලා තිබෙන්නේම චක්‍රීය ආකෘතියක. උදාහරණයක් විදිහට නලින් ද සිල්වාට අනුව සිංහල බෞද්ධයෙක්ට කවදාවත් බටහිර විද්‍යාඥයෙක් වෙන්න බැහැ. මේ තර්කය කවදාවත් බිඳින්න පුළුවන් එකක් නෙමෙයි. මොකද කවුරු හරි කෙනෙක් නලින් ද සිල්වාගේ සම්මත අනුව බටහිර විද්‍යාඥයෙක් වුනොත්, ඒ පුද්ගලයා සිංහල බෞද්ධ සංස්කෘතියේ නොඉන්න බව පහසුවෙන්ම කියන්න පුළුවන්. මේක නලින් ද සිල්වාගේ මූලික අදහස ප්‍රතික්ෂේප කිරීමක් නෙමෙයි. 

නාථ දෙවියන්ගෙන් දැනුම ලබා ගැනීමත් ඔය වගේම බිඳින්න අමාරු තර්කයක්. මොකද අදාළ ප්‍රවාදය අනුවම ඕනෑම කෙනෙක්ට මේ ආකාරයට දෙවියන්ගෙන් දැනුම ලබා ගන්න බැහැ. ඒ නිසා, මට නාථ දෙවියන්ව නොපෙනුනා කියා නාථ දෙවියන්ගෙන් දැනුම ලබා ගැනීම නොකළ හැක්කක් බව තහවුරු වෙන්නේ නැහැ. මෙහි තිබෙන පළමු ප්‍රශ්නය වන්නේ වංචනිකයෙකුට පහසුවෙන්ම නලින් ද සිල්වාගේ ප්‍රවාදය තමන්ගේ වාසියට හරවා ගත හැකි වීමයි. එවැනි වංචනිකයින් කොපමණ හමු වුනත් ඒ හේතුව නිසා නලින් ද සිල්වාගේ ප්‍රවාදය බිඳෙන්නේත් නැහැ. අනෙක් අතට දෙවියන්ගෙන් ලැබෙන දැනුමක් නිවැරදි නැති වුනා කියා දැනුම ලබාගත් පුද්ගලයා වංචනිකයෙක් වෙන්නෙත් නැහැ. මොකද ප්‍රවාදය අනුවම දෙවියන් විසින් ලබා දෙන තොරතුරු නිවැරදි නොවෙන්න පුළුවන්. බල්ලන්ට වගේම දෙවියන්ටත් වරදිනවා. දෙවියෝ හිතාමතාම බොරුවක් කරන්නත් පුළුවන්.

දැන් නලින් ද සිල්වාගේ අලුත්ම පර්යේෂණය දෙවියන් හරහා ඉතිහාස දැනුම ලබා ගැනීමනේ. දැන් ඔය උතුරේ යුද්ධයේදී මැරුණු එල්ටීටීඊ සාමාජිකයෝ ඉන්නවනේ. ඒ අයට ඒ දවස් වල උගන්වපු ඉතිහාසයකුත් තිබුණනේ. මේ අයගෙන් කොටසක් දෙවිවරු හෝ වෙනත් අදෘශ්‍යමාන ප්‍රාණීන් වෙලා (මම එවැන්නක් විශ්වාස නොකළත්) සිංහලයින් විශාල පිරිසකට ඉතිහාස දැනුම ලබා දුන්නොත් ඒ දැනුම පිළිගන්න වෙනවද? එවැනි දැනුමක් පිළිගන්න බැරිනම් ඒ විදිහටම ලැබෙන සිංහලයින්ට වාසිදායක දැනුමක් පිළිගැනීම නිවැරදිද?

නලින් ද සිල්වාගේ ප්‍රවාදය අනුවම බැලුවත් දෙවි කෙනෙකුගෙන් ලැබෙනවා කියා කියන දැනුම භාවිතයට ගත යුත්තේ පරීක්ෂාවට ලක් කර මිනිස් දැනුමක් බවට පත් කර ගැනීමෙන් පසුවයි. අවශ්‍ය ප්‍රතිඵලය ලැබෙන්නේ කොහොමද කියන එක දැන නොගත්තා කියා ප්‍රශ්නයක් නැහැ. නමුත්, අඩු වශයෙන් අවශ්‍ය ප්‍රතිඵලය ලැබෙන බව තහවුරු වී නැත්නම් එහි දෙවියන්ගේ නියෝජිතයාගේ බොරුවකට අහුවීමේ අවදානම වගේම දෙවියන්ගේ බොරුවකට අහු වීමේ අවදානමත් තිබෙනවා.