සැම්බියාවේ මිල සූත්‍රය

 

සැම්බියාව මෙන්ම ඝානාවද ලංකාව ගෙවුම් ශේෂ හා රාජ්‍ය ණය අර්බුද වලට මුහුණ දුන් කාලයට ආසන්න කාලයකදී එවැනිම අර්බුද වලට මුහුණ දුන් රටවල් දෙකක්. ලංකාව මෙන්ම ඉහත රටවල් දෙකද මේ වන විට මූල්‍ය අරමුදලේ උදවුවෙන් සිය ආර්ථිකයන් ස්ථාවර කරගෙන තිබෙනවා.

ලංකාව මේ වන විට ණය ප්‍රතිව්‍යුහගත කිරීම් මුළුමනින්ම මෙන් අවසන් කර ඇතත්, ඉහත සඳහන් අප්‍රිකානු රටවල් දෙකෙහි එම ක්‍රියාවලීන් තවමත් අවසන්ව නැහැ. එහෙත් බොහෝ දුරට අවසන්. ස්ථායිකරණ වැඩසටහන් වල ප්‍රතිඵලයක් ලෙස සැම්බියාව, ඝානාව මෙන්ම ලංකාව යන රටවල් තුනෙහිම කඩා වැටී තිබූ මුදල් ඒකක නැවත ශක්තිමත් වී තිබෙනු දැකිය හැකියි.

පසුගිය නොවැම්බර් මාසයේදී ඇමරිකන් ඩොලරයක් සඳහා ඝානා සීඩී 16.33ක් පමණ ගෙවිය යුතුව තිබුණත් මේ වන විට ඩොලරයක් සඳහා ගෙවිය යුතුව තිබෙන්නේ ඝානා සීඩී 10.35ක් පමණයි. එමෙන්ම, මේ වසරේ මාර්තු මාසයේදී ඇමරිකන් ඩොලරයක් සඳහා සැම්බියා ක්වාචා 28.81ක් පමණ ගෙවිය යුතු වුවත් දැන් ගෙවිය යුත්තේ සැම්බියා ක්වාචා 23.88ක් පමණයි. 

ලංකාවේ මෙන්ම සැම්බියාවේ හා ඝානාවේ ආර්ථිකයන්ද නැවත පණ ගසා නැගිටිමින් සිටින අතර පළමු කාර්තුව තුළ පිළිවෙලින් 4.5%ක හා 5.3%ක වර්ධනයන් වාර්තා කර තිබෙනවා. මෙම රාජ්‍යයන් දෙක සඳහා මූල්‍ය අරමුදල විසින් යෝජනා කළ වැඩපිළිවෙළවල් සහ ලංකාව සඳහා යෝජනා වූ වැඩපිළිවෙළ අතර සැලකිය යුතු සමානකම් දැකිය හැකියි. ප්‍රාථමික අයවැය අතිරික්තයක් පවත්වා ගැනීමේ අවශ්‍යතාවය උදාහරණයක්. 

ලංකාවේ මෙන්ම සැම්බියාවේද ඉන්ධන සඳහා මිල සූත්‍ර ක්‍රමයක් ක්‍රියාත්මක වෙමින් තිබෙනවා. මේ සමඟ පළ කෙරෙන සැම්බියාවේ උපයෝගීතා කොමිසමේ සභාපති ජේම්ස් බණ්ඩාගේ නිවේදනය අනුව, 2025 ජූලි 1 දින සිට සැම්බියාවේ ඉන්ධන මිල ගණන් සැලකිය යුතු ලෙස අඩු කර තිබෙනවා. ජාත්‍යන්තර ඉන්ධන මිල ගණන් ඉහළ ගොස් තිබියදී මේ අයුරින් සැම්බියාවේ ඉන්ධන මිල ගණන් අඩු කෙරෙන්නේ සැම්බියා ක්වාචා මුදල ශක්තිමත් වී තිබීමේ උදවුවෙනුයි. 

අවධමනය අවසන් වී උද්ධමනය නැවත එන්නේ ඇයි?

මාස දහයක කාලයක් එක දිගට පැවති අවධමනය මේ මාසයෙන් අවසන් වීමට නියමිතයි. එමෙන්ම, ඉන් පසුව නැවතත් උද්ධමනය දැක ගත හැකි වීමටද නියමිතයි. මීට හේතුව දෙවසරක පමණ කාලයක් "අවධමනය නිෂ්පාදනය කළ" මහ බැංකුව විසින් මේ වන විට "උද්ධමනය නිෂ්පාදනය කරමින්" සිටීමයි. 

විදේශ අංශයේ බලපෑම්, කාලගුණ සාධක ආදිය භාණ්ඩ හා සේවා මිල ගණන් කෙරෙහි බලපෑමක් කළද, උද්ධමනය හෝ අවධමනය කෙරෙහි බලපාන මූලික සාධකය මුදල් සැපයුමෙහි සිදු වන වෙනස් වීමයි. මුදල් සැපයුම වෙනස් වීමට බලපාන එකම සාධකය මහ බැංකුවේ සංචිත මුදල් සැපයුම වෙනස් වීම නොවුනත්, එය ඒ සඳහා බලපාන ප්‍රධාන සාධකය සේ සැලකිය හැකියි. "සල්ලි අච්චු ගැසීම" යනුවෙන් හඳුන්වන්නේ මහ බැංකුව විසින් සංචිත මුදල් සැපයුම වැඩි කිරීමයි.

පහත තිබෙන්නේ පසුගිය වසර වල ජූනි මාසයෙන් අවසන් වූ මාස 12ක කාලය තුළ සංචිත මුදල් සැපයුමෙහි සිදු වූ වෙනස සහ එම වෙනස්වීම් වල ප්‍රතිශතයි.

2020-2021 - රුපියල් බිලියන 196.1 (22.6%)

2021-2022 - රුපියල් බිලියන 387.5 (36.4%)

2022-2023 - රුපියල් බිලියන (-16.8) (-1.2%)

2023-2024 - රුපියල් බිලියන (-18.1) (-1.3%)

2024-2025 - රුපියල් බිලියන (242.5) (17.1%)

කොළඹ පාරිභෝගික මිල දර්ශකය අනුව, එම කාලය තුළ මිල මට්ටම වෙනස් වූයේ පහත පරිදියි.

2020-2021 - 5.2%

2021-2022 - 54.6%

2022-2023 - 12.0%

2023-2024 - 1.7%

2024-2025 - (-0.6%)

මේ අනුව, මිල මට්ටම වෙනස්වීම (උද්ධමනය හෝ අවධමනය) සහ සංචිත මුදල් වෙනස් වීම අතර සම්බන්ධතාවය පැහැදිලිව දැක ගැනීමට අපහසු නැහැ. සංචිත මුදල් වෙනස් වීම මිල මට්ටම කෙරෙහි බලපෑමක් කරන්නේ වසර 1-2ක කාලයකින් පසුවයි. 

රජයේ අයවැය හිඟය පියවා ගැනීම සඳහා 2020-2022 කාලය තුළ විශාල ලෙස සල්ලි අච්චු ගැසීම වාර්තාගත උද්ධමනයකින් අවසන් වූ අතර, ඉන් පසුව 2022-2024 කාලය තුළ සංචිත මුදල් සැපයුමේ සිදු වූ සුළු අඩුවීම වාර්තාගත අවධමනයකට හේතු වුනා. මේ වන විට නැවතත් මහ බැංකුව විසින් සංචිත මුදල් සැපයුම වැඩි කරමින් සිටින අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස අවධමනය ඉතා ඉක්මණින් අවසන් වී නැවතත් උද්ධමනය මුණ ගැසීමට නියමිතයි. 

මෙහි සඳහන් 2020-2022 කාලය තුළ විශාල ලෙස සල්ලි අච්චු ගැසීම සහ දැන් සිදු වන සල්ලි අච්චු ගැසීම සසඳා බැලීමේදී ප්‍රධාන වෙනස්කම් දෙකක් හඳුනා ගත හැකියි. පළමු වෙනස්කම වන්නේ මේ වන විට මහ බැංකුවට ස්වාධීනව මුදල් ප්‍රතිපත්ති තීරණ ගැනීමේ හැකියාවක් තිබීමයි. ඒ නිසා, යම් හෙයකින් උද්ධමනය ඉලක්ක සීමාව ඉක්මවා ඉහළ ගියහොත් රජය මත වරද පැටවීමේ ඉඩක් ඉතිරි වී නැහැ. 

මෙයටම සම්බන්ධ දෙවන වෙනස වන්නේ මහ බැංකුව විසින් සල්ලි අච්චු ගසන්නේ රජයේ අයවැය හිඟය පියවීම සඳහා නොවීමයි. ඒ නිසා, මෙසේ අච්චු ගසන සල්ලි බැංකු පද්ධතියට එකතු වී පෞද්ගලික අංශයේ ණය බවට පරිවර්තනය වෙනවා. පෞද්ගලික අංශය රාජ්‍ය අංශයට වඩා කාර්යක්ෂමය යන උපකල්පනය මත එම ණය ආර්ථික වර්ධනය කෙරෙහි සාධනීය බලපෑමක් සිදු කරමින් තිබෙනවා විය යුතුයි.

මුදල් සැපයුම වැඩි කිරීමෙන් උද්ධමනය කෙරෙහි ඇති විය හැකි බලපෑම පිළිබඳව විශ්වාසනීය තක්සේරුවක් මහ බැංකුවට තිබෙනවා විය යුතුයි. ඉන්ධන මිල ඉහළ යාම වැනි බාහිර කම්පන නිසා උද්ධමනය කෙරෙහි ඇති විය හැකි බලපෑම ගැනද මහ බැංකුව විසින් සැලකිලිමත්ව සිටින්නේයැයි මා සිතනවා. 

අවධමන රැල්ලේ අවසන් මාසය

කොළඹ පාරිභෝගික මිල දර්ශකය අනුව 2025 ජූනි මාසය තුළද -0.6ක අවධමනයක් වාර්තා වී තිබෙනවා. මේ එම දර්ශකය අනුව එක දිගටම අවධමනයක් වාර්තා වන දසවන මාසයයි. එහෙත් අපට විශ්වාසයෙන් යුතුව කිව හැක්කේ මෙම ජූනි මාසය අවධමන රැල්ල අවසන් කරන මාසය බවයි. 

ශ්‍රී ලංකාවේ නිල උද්ධමන දර්ශකය වන්නේ කොළඹ පාරිභෝගික මිල දර්ශකයයි. එම දර්ශකය අනුව ජූනි මාසයේදීද අවධමනයක් පෙන්නුම් කළත් ජාතික පාරිභෝගික මිල දර්ශකය අනුව පසුගිය මැයි මාසයේදීම අවධමනය අවසන් වී නැවත උද්ධමන තත්ත්වයක් ඇති වී තිබෙනවා. 

අලුත් මහ බැංකු පණත මගින්, මුදල් ප්‍රතිපත්ති හා අදාළව, මහ බැංකුවට ස්වාධීනත්වය ලබා දී තිබෙනවා. මෙවැනි තත්ත්වයක් යටතේ, උද්ධමනය එකඟ වූ මට්ටමේ පවත්වා ගැනීම මහ බැංකුවේ කාර්යයක්. ඒ නිසා, උද්ධමනය එම මට්ටමේ නොපවතීනම් මහ බැංකුවට ඒ පිළිබඳව පාර්ලිමේන්තුවට කරුණු ඉදිරිපත් කිරීමට සිදු වෙනවා. 

මහ බැංකුව එකඟ වී තිබෙන්නේ උද්ධමනය 5% මට්ටමේ තියාගන්නයි. මෙහිදී උද්ධමනය සේ අර්ථ දක්වා තිබෙන්නේ කොළඹ පාරිභෝගික මිල දර්ශකය මත පදනම් වූ උද්ධමනයේ කාර්තුවක හෙවත් මාස තුනක කාලයක සාමාන්‍ය අගයයි. එක දිගට කාර්තු දෙකක්ම එම අගය 3% මට්ටමෙන් පහළට වැටී ඇත්නම් හෝ 7% මට්ටමෙන් ඉහළට ගොස් ඇත්නම් මහ බැංකුව විසින් තමන්ගේ කාර්යය නිසි පරිදි ඉටු කර නැති සේ සැලකෙනවා. 

මහ බැංකුව ඉහත කී උද්ධමන ඉලක්කය පවත්වා ගැනීමට එකඟ වී එම එකඟතාවය ගැසට් කළේ 2023 ඔක්තෝබර් මාසයේ 3 වෙනිදායි. ඉන්පසු එළැඹුණු පළමු සම්පූර්ණ කාර්තුව 2024 පළමු කාර්තුවයි. එනම්, ජනවාරි, පෙබරවාරි සහ මාර්තු මාස තුනයි. 2024 මාර්තු මාසයේදී උද්ධමනය 3% සීමාවෙන් පහළට ආවත්, මාස තුනේ සාමාන්‍ය අගය 4.4% මට්ටමේ පැවතුණා. ඒ කියන්නේ මහ බැංකුව එම කාර්තුවේදී උද්ධමන ඉලක්කය ලඟා කරගත්තා.

එහෙත් ඉහත තත්ත්වය දැකිය හැකි වුනේ 2024 පළමු කාර්තුවේදී පමණයි. 2024 දෙවන කාර්තුවේ සාමාන්‍ය උද්ධමනය 1.4% දක්වා පහත වැටී 2024 තුන්වන කාර්තුවේදී 0.8% දක්වා තවත් පහත වැටුණා. ඒ කියන්නේ එක දිගටම කාර්තු දෙකක් උද්ධමන ඉලක්කය ගිලිහුණා. මෙය සැලකෙන්නේ නිල වශයෙන් මහ බැංකුව විසින් උද්ධමන ඉලක්කය මග හැරගැනීමක් ලෙසයි. 

මේ අයුරින් කාර්තු දෙකක්ම ඉලක්ක පරාසයේ පහළ සීමාවෙන් පහළ තිබුණු උද්ධමනය 2024 හතරවන කාර්තුව වෙද්දී තවත් පහළට වැටී අවධමන තත්වයක් ඇති වුනා. හතරවන කාර්තුවේ සාමාන්‍ය අගය -1.5%ක්. එම අවධමන තත්ත්වය 2025 පළමු කාර්තුව දක්වා දිගු වුනේ -3.6ක අවධමනයක් වාර්තා කරමින්. මෙම මට්ටම ඉලක්කයට වඩා 8.6%කින් අඩු මට්ටමක්. කෙසේ වුවත්, මේ වන විට ප්‍රකාශිතව ඇති සංඛ්‍යාලේඛණ අනුව, 2025 දෙවන කාර්තුවේදී අවධමනය -1.1කට සීමා වී තිබෙනවා. 

අවධමන රැල්ල මෙම (2025 ජූනි) මාසයෙන් අවසන් වීමට නියමිතව ඇතත්, තෙවන කාර්තුවේදීද උද්ධමනය 3% සීමාව ඉක්මවා නොයන්නට ඉඩ තිබෙනවා. එය සිදු වනු ඇත්තේ සිවුවන කාර්තුව තුළයි. මේ අනුව, දැනටමත් එක දිගටම කාර්තු පහක් තිස්සේ ගිලිහී ගොස් ඇති මහ බැංකුවේ උද්ධමන ඉලක්කය ඉදිරි කාර්තුව තුළද ගිලිහී යන්නට ඉඩ තිබෙනවා. කෙසේ වුවත්, මේ වෙද්දී මහ බැංකුව විසින් "උද්ධමනය නිපදවමින්" සිටින බැවින් සිවුවන කාර්තුව තුළ මහ බැංකුව විසින් ඉලක්කය කරා යාමට නියමිතයි. 

"සල්ලි අච්චු ගැසීම" මගින් මහ බැංකුවට උද්ධමනය නිපදවිය හැකියි. සල්ලි අච්චු ගැසීම යන්නෙන් සාමාන්‍යයෙන් අදහස් කරන්නේ මහ බැංකුවේ සංචිත මුදල් ප්‍රමාණය වැඩි කිරීමයි. සංචිත මුදල් යනු සංසරණයේ ඇති කාසි හා නෝට්ටු ප්‍රමාණයේත්, මහ බැංකුවේ ගිණුම් වල ඇති බැංකු සහ රජය සතු මුදල් ප්‍රමාණයේත් එකතුවයි. 

මහ බැංකුව ස්වාධීන කිරීම යන්නෙන් අදහස් කෙරෙන්නේ "සල්ලි අච්චු ගැසීම" නවත්වා ඇති බව නොව, කොපමණ සල්ලි අච්චු ගැසිය යුතුද යන්න මහ බැංකුවට ස්වාධීනව තීරණය කළ හැකි බවයි. මහ බැංකුවක ව්‍යාපාරික කාර්යය මෙන්ම නිල කාර්යය වන්නේද "අවශ්‍ය පමණ" සල්ලි අච්චු ගැසීමයි. ලංකාවේ සන්දර්භයේදී මෙම "අවශ්‍ය ප්‍රමාණය" වන්නේ මහ බැංකුවට ලබා දී තිබෙන උද්ධමන ඉලක්කය පවත්වා ගැනීම සඳහා අවශ්‍ය ප්‍රමාණයයි. හරියටම කිවුවොත්, උද්ධමනය 5% මට්ටමේ තබා ගැනීම සඳහා අච්චු ගැසිය යුතු සල්ලි ප්‍රමාණයයි.

මහ බැංකුව විසින් සල්ලි අච්චු ගැසිය යුත්තේ උද්ධමනය පහළ, ස්ථාවර මට්ටමක පවත්වා ගැනීමේ අරමුණින් වුවත්, මහ බැංකුවේ ස්වාධීනත්වය නැති වීම හේතුවෙන් රජයේ අයවැය පියවීමේ අරමුණින් සහ රජයේ පිරිවැය අඩු මට්ටමක තබා ගැනීම සඳහා පොලී අනුපාතික පහළ මට්ටමක තබා ගැනීමේ අරමුණින් සල්ලි අච්චු ගසන්නට මහ බැංකුවට සිදු වුනා. එහි ප්‍රතිඵලය වූයේ උද්ධමනය පාලනය කර ගත නොහැකි මට්ටමකට ඉහළ යාමයි. 

උද්ධමනය පාලනයෙන් ගිලිහුණු විට එය නැවත අවශ්‍ය මට්ටමට පහත හෙළා ගැනීම ඉතා අසීරුයි. මේ සඳහා හොඳම තත්කාලීන උදාහරණයක් වන්නේ මේ වන විටද 43.5% මට්ටමේ උද්ධමනයක් පවතින ආජන්ටිනාවයි. රාජ්‍යමූල්‍ය කළමනාකරණය යහපත් තත්ත්වයක පැවතියද, මෙම වසර අවසන් වෙද්දී පවා ආජන්ටිනාවට උද්ධමනය තනි අංකයකට අඩු කර ගැනීමේ හැකියාවක් පෙනෙන්නට නැහැ. එරට ණය පොලී අනුපාතික තවමත් 40% සිට 140% දක්වා වන ඉහළ පරාසයක විචලනය වනු දැකිය හැකියි. 

එහෙත්, රාජ්‍යමූල්‍ය අංශයෙන් ලැබුණු සහයෝගයේ උපකාරයද ලබමින්, ශ්‍රී ලංකා මහ බැංකුව විසින් ඉතා කෙටි කලකින් ලංකාවේ උද්ධමනය පාලනය කර ගැනීමට සමත් වුනා. මෙහිදී මහ බැංකුව විසින් ඉතා දැඩි මුදල් ප්‍රතිපත්තියක් පවත්වා ගෙන යනු දැකිය හැකි වූ අතර සල්ලි අච්චු ගැසීම මුළුමනින්ම වගේ නවත්වා දමනු ලබා තිබුණා. කෙසේ වුවත් මේ වන විට මහ බැංකුව විසින් නැවතත් "අවශ්‍ය ප්‍රමාණයට" සල්ලි අච්චු ගසමින් සිටිනු දැකිය හැකියි. 

දින පහේ බැංකු නිවාඩුවට අවුරුදු දෙකයි!

මීට හරියටම වසර දෙකකට පෙර ලංකාවේ බැංකු එක දිගට දින පහක් වසා තබනු ලැබුවා. ඒ දේශීය ණය ප්‍රතිසංස්කරණ ක්‍රියාවලිය අවසන් කිරීම සඳහා. ඒ වෙලාවේදී ලංකාවේ බැංකු වල ස්ථායීතාවය පිළිබඳව විවිධ දුර්මත පැතිරුණා. එසේ නැත්නම් පතුරවා හරිනු ලැබුවා. නමුත් වසර දෙකකට පසුව ආපසු හැරී බලද්දී ලංකාවේ බැංකු පද්ධතිය ශක්තිමත් තැනක තිබෙනවා වගේම, බැංකු විසින් හොඳින් ලාබ ලබමින් සිටිනවා.

මෙම සටහන වාණිජ බැංකුවක ක්‍රියාකාරිත්වය පිළිබඳ සරල පැහැදිලි කිරීමක්. 

වෙනත් ඕනෑම ව්‍යාපාරයකට වගේම වාණිජ බැංකුවකටත් එහි ආරම්භක ප්‍රාග්ධනය සපයන කොටස්හිමියන් ඉන්නවා. බැංකුවක් ලාබ ලැබුවොත් එම ලාබ බෙදාගන්නේත්, බැංකුවක් පාඩු වුනොත් එම පාඩුව අවසාන වශයෙන් විඳ දරා ගන්නේත් මේ කොටස්හිමියෝ. නමුත්, පසුව විස්තර කරන පරිදි සහ ඔබ දැනටමත් දන්නා පරිදි, බැංකුවක් කඩා වැටුනොත් එම බැංකුවේ තැන්පත්හිමියන්ටත් පාඩුවක් සිදු වෙන්න පුළුවන්. ඒ අතින් බැංකු ව්‍යාපාරය අනෙක් ව්‍යාපාර වලට වඩා වෙනස්. කෙසේ වුවත්, බැංකුවක ලාබ හා පාඩු මූලික වශයෙන්ම විඳ දරා ගන්නේ එහි කොටස්හිමියන්.

උදාහරණයක් ලෙස අපි හිතමු වාණිජ බැංකුවක කොටස්හිමියන් විසින් එහි මූලික ප්‍රාග්ධනය ලෙස රුපියල් 100ක මුදලක් යෙදෙවුවා කියලා. සාමාන්‍යයෙන් ඕනෑම ආයතනයක අරමුදල් මූලාශ්‍ර (sources of funds) කොටස් දෙකකින් සමන්විතයි. ඒ කොටස්හිමියන් විසින් සපයන ප්‍රාග්ධනය සහ ණය ලෙස ලබා ගන්නා ප්‍රාග්ධනය. මේ ප්‍රවර්ග දෙක ආයතනයක බැරකම්. මෙහිදී අප විසින් බැරකම් යනුවෙන් අදහස් කරන්නේ සාමාන්‍ය බැරකම් (ණය) සහ කොටස් ප්‍රාග්ධනය යන ප්‍රවර්ග දෙකම.

වත්කම් හා බැරකම් (කොටස් ප්‍රාග්ධනයද ඇතුළුව) සමාන විය යුතු නිසා වත්කම් හැදෙන්නෙත් ඔය බැරකම් වලින්. නමුත් වාණිජ බැංකුවක වත්කම් (හා බැරකම්) හැදෙන තුන්වන ක්‍රමයක්ද තිබෙනවා. ඒ ගණුදෙනුකරුවන්ගේ තැන්පතු. ඇත්තටම බැංකුවක වත්කම් වලින් වැඩි කොටසක් හැදෙන්නේ ගණුදෙනුකරුවන්ගේ තැන්පතු වල උදවුවෙන්. (නමුත් ගණුදෙනුකරුවන්ගේ තැන්පතු බැංකුවක බැරකම් මිසක් වත්කම් නෙමෙයි.)

දැන් අපේ උදාහරණයේ බැංකුව පටන් ගන්නා අවස්ථාවේදී එහි බැරකම් පැත්තේ රුපියල් 100ක් තිබෙනවා. ඒ කොටස් ප්‍රාග්ධනය. ඒ නිසාම වත්කම් පැත්තේත් රුපියල් 100ක් තිබෙනවා. ඒ මුදල් ලෙස. ඇතැම් විට මෙම මුදල් ගොඩනැගිලි, වාහන, කාර්යාල උපකරණ, මෘදුකාංග ආදී භෞතික හා අරූපී (=අස්පර්ශනීය) වත්කම් මිල දී ගැනීම සඳහා වැය කර තියෙන්න පුළුවන්. බැංකුවක් පටන් ගන්න ඒ වගේ දේවල් අවශ්‍යයිනේ. අපි හිතමු මේ විදිහට භෞතික හා අරූපී වත්කම් වෙනුවෙන් රුපියල් 85ක් වැය කළා කියලා. දැන් කොටස්හිමියන් විසින් දමපු රුපියල් 100ක මුදලින් මුදල් වශයෙන් තියෙන්නේ රුපියල් 15ක් පමණයි. 

වත්කම් 

මුදල් - රුපියල් 15

භෞතික හා අරූපී වත්කම් - රුපියල් 85

එකතුව - රුපියල් 100

බැරකම් 

කොටස් ප්‍රාග්ධනය - රුපියල් 100

බැංකුවක් ආදායම් උපයන ප්‍රධාන මාර්ගය ණය දීම වුනත්, ණය විදිහට දෙන්නේ ඔය විදිහට කොටස්හිමියන් විසින් දමන අරමුදල් පමණක් නෙමෙයිනේ. අරමුදල් වලින් වැඩි ප්‍රමාණයක් එකතු කර ගන්නේ තැන්පතු ලබා ගැනීම මගින්. අපි හිතමු තැන්පතු විදිහට රුපියල් 900ක් එකතු වුනා කියලා. ඒ මේ විදිහට.

ජංගම ගිණුම් - රුපියල් 70

ඉතිරි කිරීම් ගිණුම් - රුපියල් 245

ස්ථිර තැන්පතු - රුපියල් 585

එකතුව - රුපියල් 900

දැන් බැරකම් පැත්තේ රුපියල් 1000ක් තියෙනවා. වත්කම් පැත්තේ මුදල් විදිහට හෝ වෙනත් වත්කම් විදිහට රුපියල් 100ක් තියෙනවා.

වත්කම් 

මුදල් - රුපියල් 915

භෞතික හා අරූපී වත්කම් - රුපියල් 85

එකතුව - රුපියල් 1000

බැරකම් 

ජංගම ගිණුම් - රුපියල් 70

ඉතිරි කිරීම් ගිණුම් - රුපියල් 245

ස්ථිර තැන්පතු - රුපියල් 585

කොටස් ප්‍රාග්ධනය - රුපියල් 100

එකතුව - රුපියල් 1000

ඉතිරි කිරීම් තැන්පතු සහ ස්ථිර තැන්පතු වෙනුවෙන් බැංකුව විසින් පොලියක් ගෙවිය යුතුයි. ඒ වගේම කොටස්හිමියන්ට ප්‍රමාණවත් ප්‍රතිලාභයක් ලබා දෙන්නත් ඕනෑ. තව බැංකුවේ සේවක වැටුප් ඇතුළු අනෙකුත් වියදම් පියවෙන ක්‍රමයක් තියෙන්නත් ඕනෑ. ඔය සියල්ලම වෙනුවෙන් බැංකුවක් විසින් ආදායම් උපයන ප්‍රධාන ක්‍රමය ණය දෙන එක.

නමුත් බැංකුවක තැන්පතු වලින් සැලකිය යුතු කොටසක් ජංගම ගිණුම් සහ ඉතිරි කිරීම් ගිණුම් තැන්පතු. තැන්පතුකරුවන්ට ඒ සල්ලි අවශ්‍ය වෙලාවක ආපසු ගන්න පුළුවන් විය යුතුයි. ඒ සල්ලි ණය වලට හිර කළොත්, කොයි වෙලාවක හරි බැංකුවත් හිර වෙනවා. වැඩි අවදානමක් නැතිව ණය විදිහට දෙන්න පුළුවන්කම තියෙන්නේ ස්ථිර තැන්පතු ලෙස දමා තිබෙන සල්ලි. ඉහත උදාහරණයෙහි එම ප්‍රමාණය රුපියල් 585ක් පමණයි. ඒ සල්ලි බයක් සැකක් නැතිව ණයට දෙන්න පුළුවන්. ඊට අමතරව ඉතිරි කිරීම් ගිණුම් වල දමා තිබෙන සල්ලි වලිනුත් යම් කොටසක් ණය විදිහට දෙන්න පුළුවන්. ඒ සල්ලි ඔක්කොම එකවර ආපහු ගන්න තිබෙන ඉඩකඩ අඩුයිනේ. අපි හිතමු රුපියල් 695ක් ණය විදිහට දුන්නා කියලා. දැන් වත්කම් පැත්ත මේ විදිහට වෙනස් වෙනවා. මතක තියාගන්න බැංකු වලින් ලබා දෙන ණය කියා කියන්නේ බැංකුවේ වත්කම්.

වත්කම් 

මුදල් - රුපියල් 220

ණය - රුපියල් 695

භෞතික හා අරූපී වත්කම් - රුපියල් 85

එකතුව - රුපියල් 1000

බැංකුවට පොලී ආදායමක් ලැබෙන්නේ ඔය ණයට දුන්න රුපියල් 695ක අරමුදල් ටිකෙන්. ඉතිරි රුපියල් 220ක මුදල තැන්පතුකරුවන් ඉල්ලූ විට ආපසු දීම සඳහා තියාගන්න වෙනවා. එක්කෝ මුදල් නෝට්ටු විදිහට. එහෙම නැත්නම් මහ බැංකුවේ තිබෙන ගිණුමේ දමලා. නමුත් මේ විදිහට ඉතිරි අරමුදල් සියල්ලම සල්ලි විදිහටම තියාගත්තොත් එම අරමුදල් වෙනුවෙන් කිසිම ආදායමක් ලැබෙන්නේ නැහැ.  භාණ්ඩාගාර බිල්පත් වල ආයෝජනය කළොත් යම් ආදායමක් ලැබෙනවා. 

භාණ්ඩාගාර බිල්පත් ආයෝජන නිසා ණය දුන් විට මෙන් දිගුකාලීනව සල්ලි හිර නොවන නිසා තැන්පතුකරුවන් සල්ලි ඉල්ලුවොත් එම ආයෝජන පහසුවෙන් මුදල් කරන්න පුළුවන්. භාණ්ඩාගාර බිල්පත් ඇපයට තබා මහ බැංකුවෙන් හෝ වෙනත් බැංකුවකින් හදිසියකට ණයක් ගන්නත් පුළුවන්. ඒ නිසා, මුදල් ලෙස ඉතිරිව තිබෙන අරමුදල් වලින් කොටසක් සල්ලි විදිහටම තියාගෙන ඉතිරි කොටස භාණ්ඩාගාර බිල්පත් වල ආයෝජනය කරන්න පුළුවන්. 

අපි හිතමු රුපියල් 50ක් මුදල් ලෙස සහ මහ බැංකුවේ තැන්පතු ලෙස තියාගෙන ඉතිරි මුදල් ප්‍රමාණය භාණ්ඩාගාර බිල්පත් වල ආයෝජනය කළා කියලා. භාණ්ඩාගාර බිල්පත් වල වගේම කෙටිකාලීනව කල් පිරෙන භාණ්ඩාගාර බැඳුම්කර වලද මෙම සල්ලි ආයෝජනය කරන්න පුළුවන්.  මෙම ලිපියෙහි භාණ්ඩාගාර බිල්පත් කියා කියද්දී පොදුවේ මේ කාණ්ඩ දෙකම අදහස් කෙරෙනවා. දැන් වත්කම් පැත්ත මේ වගේ. 

වත්කම් 

මුදල් - රුපියල් 50

භාණ්ඩාගාර බිල්පත් - රුපියල් 170

ණය - රුපියල් 695

භෞතික හා අරූපී වත්කම් - රුපියල් 85

එකතුව - රුපියල් 1000

දැන් බැංකුවට පොලී ආදායම් උපයා දෙන වත්කම් වර්ග දෙකක් තිබෙනවා. ණය සහ භාණ්ඩාගාර බිල්පත්. ඉතිරි කිරීම් ගිණුම් හා ස්ථිර තැන්පතු වෙනුවෙන් බැංකුව පොලී ගෙවිය යුතුයි. ඔය ආදායම් හා වියදම් අතර වෙනස බැංකුවට ශුද්ධ ආදායමක් විදිහට එකතු වෙනවා. 

ඉහත උදාහරණ වල තිබෙන ගණන් අහඹු ගණන් සේ පෙනුනත්, පසුගිය වසර පහේ, එනම් 2020-2024 කාලයේ, ලංකාවේ වාණිජ බැංකු සියල්ලේම වත්කම් හා බැරකම් සංයුතිය එම ගණන් වලින් ආසන්න ලෙස නිරූපණය වෙනවා. පොඩි වෙනසකට තිබෙන්නේ භාණ්ඩාගාර බිල්පත් හා බැඳුම්කර ආයෝජන මෙහි පෙන්වනවාට වඩා තරමක් වැඩි වීම. නමුත් එම වැඩි කොටස ඇපයට තබා ණය අරගෙන තිබෙන නිසා මේ නිරූපණයේ වැරැද්දක් නැහැ. ඒ කොටසත් එකතු කළොත් වත්කම් හා බැරකම් මේ වගේ. 

වත්කම් 

මුදල් - රුපියල් 50

භාණ්ඩාගාර බිල්පත් - රුපියල් 300

ණය - රුපියල් 695

භෞතික හා අරූපී වත්කම් - රුපියල් 85

එකතුව - රුපියල් 1130

බැරකම් 

ජංගම ගිණුම් - රුපියල් 70

ඉතිරි කිරීම් ගිණුම් - රුපියල් 245

ස්ථිර තැන්පතු - රුපියල් 585

ණය - රුපියල් 130

කොටස් ප්‍රාග්ධනය - රුපියල් 100

එකතුව - රුපියල් 1130

ලංකාවේ නියෝජනීය වාණිජ බැංකුවක ශේෂ පත්‍රය සරලව ඔය වගේ. මෙහි වත්කම් කොටසේ ණය සේ සඳහන්ව තිබෙන්නේ බැංකු වලින් ලබා දුන් ණය. බැරකම් කොටසේ සඳහන්ව තිබෙන්නේ භාණ්ඩාගාර බිල්පත් ඇපයට තබා බැංකු විසින් ලබා ගෙන තිබෙන ණය. දැන් අපි ලංකාවේ නියෝජනීය වාණිජ බැංකුවක ආදායම් හා වියදම් දෙස බලමු.

ආදායම් 

පොලී ආදායම - රුපියල් 90

අනෙකුත් ආදායම් - රුපියල් 10

මුළු ආදායම - රුපියල් 100

වියදම් 

පොලී වියදම් - රුපියල් 55

බොල් ණය කපා හැරීම් - රුපියල් 10

සේවක වැටුප් - රුපියල් 9

අනෙකුත් මෙහෙයුම් වියදම් - රුපියල් 8

මුළු වියදම - රුපියල් 82

බදු ගෙවීමට පෙර ලාබය - රුපියල් 18

බදු ගෙවීම් - රුපියල් 6

බදු ගෙවීමෙන් පසු ලාබය - රුපියල් 12

කොටස්හිමියන්ගේ ප්‍රතිලාභ අනුපාතය = 12%

මේ ගණන් දිහා බැලුවහම බැංකුවක ණය පොලිය හැදෙන විදිහ ගැන අවබෝධයක් ලබා ගන්න පුළුවන්. ණය විදිහට දෙන්නේ තැන්පතු නිසා ණය පොලිය හැදෙන්න මූලික වෙන්නේ තැන්පතු පොලිය. ඉන් පසු ඒ මත බොල් ණය කපා හැරීමේ වියදම් වෙනුවෙන් 1%ක් පමණ එකතු කරන්න වෙනවා. සේවක වියදම් වෙනුවෙන් තවත් 1%ක් එකතු කරන්න වෙනවා. අනෙකුත් මෙහෙයුම් වියදම් වෙනුවෙන්ද 1%කට ආසන්නව එකතු කරන්න වෙනවා. ඔය සියල්ල එකතු කිරීමෙන් පසුව කොටස්හිමියන්ගේ ලාබ විදිහට තවත් 1%ක් පමණ එකතු කරන්න වෙනවා. එවිට අවසාන වශයෙන් තැන්පතු පොලිය මත 4%ක පමණ අමතර පොලියක් එකතු වෙලා.

තැන්පතුහිමියන්ගේ පැත්තෙන් බැලුවොත් ඔවුන්ට භාණ්ඩාගාර බිල්පත් වල ආයෝජනය කිරීමේ අවස්ථාව තිබෙන නිසා තැන්පතු වෙනුවෙන් ඊට කිට්ටුවෙන් යන පොලියක් ගෙවන්න වෙනවා. ඒ නිසා ණය පොලිය හැදෙන්නේ  භාණ්ඩාගාර බිල්පත් පොලියට වඩා 4%ක් පමණ උඩින්. 

ලංකාවේ බැංකු කොයි තරම් ලාබ ලබනවාද?

ලංකාවේ බැංකු වල ලාබ පිළිබඳව විවිධ දුර්මත ප්‍රචලිතව තිබෙනු දැකිය හැකියි. මෙම ලිපියේ අරමුණ පොදුවේ ලංකාවේ බැංකු පද්ධතියේ ලාභ පිළිබඳව තේරුම් ගත හැකි සංඛ්‍යාලේඛණ කිහිපයක් ඉදිරිපත් කිරීමයි. මෙහි බැංකු එකින් එක වෙන වෙනම ගෙන සලකා බැලීමක් සිදු කර නැහැ.

ආයතනයක ලාභ පිළිබඳ ප්‍රමුඛ නිර්ණායකය වන්නේ යොදවා ඇති ප්‍රාග්ධනය වෙනුවෙන් ලැබෙන ප්‍රතිලාභ අනුපාතිකයයි (ROE). පහත තිබෙන්නේ ලංකාවේ බැංකු පද්ධතිය සමස්තයක් ලෙස ගත් විට පසුගිය වසර වල එම අනුපාතය.

2019- 10.3%

2020- 9.4%

2021- 13.4%

2022- 10.4%

2023- 11.5%

2024- 15.6%

සාමාන්‍ය අගය - 11.8%

අපට මෙම ප්‍රතිලාභ අනුපාතික වසරකින් කල් පිරෙන භාණ්ඩාගාර බිල්පත් වල ඵලදා අනුපාතික සමඟ සංසන්දනය කළ හැකියි.

2019- 8.45%

2020- 5.05%

2021- 8.24%

2022- 29.27%

2023- 12.93%

2024- 8.96%

සාමාන්‍ය අගය - 12.15%

බැංකු මගින් කරන්නේ තැන්පතු ලෙස එකතු කර ගන්නා අරමුදල් ණය ලෙස දීම මගින් ලාබයක් උපයා ගැනීම. තැන්පතු වලට සාපේක්ෂව ණය දෙන්නේ දිගුකාලීනවයි. ඒ නිසා වෙළඳපොළ පොලී අනුපාතික ඉහළ යද්දී බැංකු වලට එහි වාසිය ලැබෙන්නේ නැහැ. අරමුදල් කලින් දුන් ණය වල හිරවෙලයි තියෙන්නේ. නමුත් වෙළඳපොළ පොලී අනුපාතික පහළ යද්දී ඒ විදිහට දිගුකාලීනව ණය ලබා දී තිබීම බැංකු වලට වාසියක් වෙනවා.

ආර්ථික අර්බුදය හමුවේ, 2022දී පොලී අනුපාතික විශාල ලෙස ඉහළ ගියත්, එයින් බැංකු වල කොටස්හිමියන්ගේ ප්‍රතිලාභ අනුරූප ලෙස ඉහළ ගියේ නැහැ. නමුත් දැන් පොලී අනුපාතික පහත වැටෙද්දී බැංකු වල කොටස්හිමියන්ගේ ප්‍රතිලාභ ඉහළ යමින් තිබෙනවා. 

රක්ෂණයක් මිල දී ගත යුත්තේ ඇයි?

මෙම වසරේ (2025) පළමු කාර්තුව තුළ රක්ෂණ සේවා සැපයීම් වල 17.4%ක වර්ධනයක් දකින්න තිබෙනවා. ඒ පෙර වසර (2024) තුළ සිදු වූ 14.0%ක හැකිලීමකින් පසුව. රක්ෂණ ගිවිසුමක් මිල දී මිල දී ගැනීම කෙනෙකුගේ ප්‍රමුඛතාවයක් වන්නේ ආහාර, ඇඳුම් පැළඳුම්, නිවාස වැනි මූලික අවශ්‍යතා වලින් පසුවයි. රක්ෂණ සේවා අංශය ප්‍රසාරණය වෙමින් තිබීමෙන් පෙනෙන්නේ ආර්ථිකය නැවත පණ ගසා නැගිටිමින් තිබෙන ආකාරයයි. එය සිදු වෙන්නේ ඉහළ මට්ටමක තිබුණු පොලී අනුපාතික නැවතත් සාමාන්‍ය මට්ටමකට පැමිණීම සහ රටේ දේශීය ඉල්ලුම ඉහළ යාමට සමාන්තරවයි.

යමෙක් රක්ෂණ ගිවිසුමක් මිල දී ගත යුත්තේ ඇයි?

මේ ගැන කතා කරන්න කලින් මුලින්ම රක්ෂණ ගිවිසුමකින් සිදු වන්නේ කුමක්ද කියන එක පැහැදිලි කර ගත යුතුයි. රක්ෂණ ගිවිසුමක් මිල දී ගන්නා අයෙකු විසින් කරන්නේ තමන්ට මුහුණ දෙන්නට සිදු වන කිසියම් අවදානමක් වෙනත් අයෙකුට (අදාළ රක්ෂණ සමාගමට) පැවරීම සහ එම අවදානම තමන්ගෙන් ඉවත් කර භාර ගැනීම වෙනුවෙන් මිලක් ගෙවීමයි. 

අනාගතයේ සිදු විය හැකි ප්‍රතිඵලය අවිනිශ්චිත දෙයක් අපට අවදානමක් සේ හඳුනා ගන්න පුළුවන්. එසේ වුවත්, ආර්ථික විද්‍යාවේදී අවදානම් (risk) සහ අවිනිශ්චිතතා (uncertainty) ලෙස හඳුන්වන්නේ ප්‍රවර්ග දෙකක්. සෑම ආකාරයකම අවිනිශ්චිතතා අවදානම් සේ හඳුනා ගැනෙන්නේ නැහැ. අවදානමක් සේ හඳුනා ගන්නේ සිදු විය හැකි ප්‍රතිඵලය අවිනිශ්චිත වුවත්, සිදු වීමේ කිසියම් සම්භාවිතාවක් ඇති ප්‍රතිඵල මොනවාද කියාත්, අදාළ ප්‍රතිඵල ලැබීමේ සම්භාවිතා ගැනත් දැනුමක් ඇති තත්ත්වයනුයි. එවැනි පූර්ව දැනුමක් නැත්නම් එය අවිනිශ්චිතතාවයක් ලෙස මිස අවදානමක් ලෙස හඳුනා ගැනෙන්නේ නැහැ. 

උදාහරණයක් ලෙස කාසියක් උඩ දැමූ විට ලැබෙන ප්‍රතිඵලය කුමක්ද කියා කිසිවෙකුට කලින් කියන්න බැහැ. නමුත් එම ප්‍රතිඵලය සිරස හෝ අගය බව කියන්න පුළුවන්. ඒ වගේම සිරස හෝ අගය වැටීමට තිබෙන සම්භාවිතාව 1/2 බැගින් බවත් කියන්න පුළුවන්. ඒ වගේම, කැට ක්‍රීඩාවේදී කිසියම් අගයක් වැටෙන්න ඉඩ තිබෙන සම්භාවිතාව 1/6ක් බව අපි කලින්ම දන්නවා. නමුත් වැටෙන අගය හරියටම දන්නේ නැහැ. මෙහිදී කාසියක් උඩ දමන්නෙකු හෝ කැට ක්‍රීඩාවේ යෙදෙන්නෙකු මුහුණ දෙන තත්ත්වය අවදානමක් ලෙස පහසුවෙන්ම හඳුනා ගන්න පුළුවන්.

බොහෝ ප්‍රායෝගික තත්ත්වයන් වලදී අවදානම් සහ අවිනිශ්චිතතා අතර තිබෙන්නේ සියුම් වෙනසක්. බැංකුවක් ණයක් දුන විට එම ණය ගිවිසුම් පරිදි ආපසු ලැබෙන්න හෝ නොලැබෙන්න පුළුවන්. පූර්ව දත්ත ඇසුරෙන් දුන් ණයක් ආපසු නොලැබීමේ සම්භාවිතාව ගණනය කරන්න පුළුවන්. මෙම සම්භාවිතාව සෑහෙන තරම් නිවැරදිව ඇස්තමේන්තු කළ හැකිනම්, එය අවදානම් තත්ත්වයක් ලෙස හඳුනාගන්න පුළුවන්. නමුත් ණය පැහැර හැරීමේ සම්භාවිතාව ගැන නිවැරදි තක්සේරුවක් නැත්නම් එය අවිනිශ්චිතතා තත්ත්වයක්. 

අවදානම් තත්ත්වයන් විශ්ලේෂණය කිරීම සාපේක්ෂව පහසුයි. අවිනිශ්චිතතා තත්ත්වයන් විශ්ලේෂණය කිරීම ඊට වඩා සංකීර්ණයි.

ලැබෙන්නට ඉඩ තිබෙන විවිධ ප්‍රතිඵල දන්නා නමුත් අදාළ සම්භාවිතාව මිස ප්‍රතිඵලය හරියටම නොදන්නා තත්ත්වයන් ආර්ථික විද්‍යාවේදී ලොතරැයි ලෙස පොදුවේ හඳුන්වනවා. මෙහිදී ලැබෙන්නට ඉඩ තිබෙන ප්‍රතිඵලය වාසියක් හෝ අවාසියක් වෙන්න පුළුවන්.

සමහර වෙලාවට අපි "මිනිහට මාර ස්වීප් එකක් ඇදුනනේ!" කියලා කියද්දී එයින් අදහස් කරන්නේ අනපේක්ෂිත වාසියක් ගැනයි. නමුත් "අපිට ඇදුනොත් ඇදෙන්නේ ඉතිං ඔය වගේ ස්වීප් එකක් තමයි!" කියා කියද්දී එයින් අදහස් කරන්නේ අනපේක්ෂිත පාඩුවක් පිළිබඳවයි. ඔය යෙදුම් දෙකේම ආර්ථික විද්‍යාවේදී භාවිතා වෙන ලොතරැයි කියන අර්ථය තිබෙනවා. 

රක්ෂණ ගිවිසුමක් මිල දී ගන්නා අයෙක් එහිදී කරන්නේ තමන්ට මුහුණ දෙන්න සිදු වී තිබෙන අවදානමක් මුදල් ගෙවා බැහැර කිරීම කියලා කලින් කිවුවනේ. එය හරියට මුදල් ගෙවා කුණු බැහැර කරනවා වගේ වැඩක්. කෙනෙක් මුදල් ගෙවා බැහැර කරන්නේ තමන් තියා ගන්න අකැමැති දෙයක්. ඒ නිසා, රක්ෂණ ගිවිසුමක් මිල දී ගන්නා අය එහිදී බැහැර කරන්නේ තමන් ළඟ තියා ගන්න කැමති නැති අවදානමක්.

පොදුවේ ගත්තහම ගොඩක් අය අවදානම් වලට කැමති නැහැ. නමුත් හැමෝම ඒ ගොඩේ නැහැ. අවදානම් වලට කැමති අයත් ඉන්නවා. එවැනි අය අවදානම් වෙනුවෙන් මිලක් ගෙවන්න වුනත් කැමතියි. සාමාන්‍යයෙන් පුද්ගලයින් අවදානමට කැමති අය සහ අවදානමට අකැමැති අය ලෙස වර්ග කරන්න පුළුවන්. මේ ලක්ෂණ කුඩා කාලයේ සිටම පුද්ගලයින් වෙතින් ප්‍රදර්ශනය වෙනවා.

පාසැල් කාලයේදී සමහර අය බයිසිකල් පදින ගමන් එහි ඉදිරි රෝද ඔසොවන එක වගේ දේවල් කරනවා. ඒ අවදානමට කැමති අය. නමුත් බයිසිකලයක් පදින්න පවා බය අයත් ඉන්නවා. අවදානමට කැමති අය සහ අවදානමට අකැමැති අය ලෙස පුද්ගලයින් වර්ග කළ හැකි වුනත්, සන්දර්භය අනුව පුද්ගලයෙකු සිටින ගොඩ වෙනස් වෙන්න පුළුවන්. සමහර තත්ත්වයන් යටතේ කැමැත්තෙන්ම අවදානම් ගන්න සමහර අය වෙනත් තත්ත්වයන් යටතේදී අවදානම් ගන්න බය වෙනවා.

ලොකු සැඩ පහරක් දැක දැක ඒ හරහා පීනන්න ඉදිරිපත් වෙන්නේ එක්කෝ පීනන්න හොඳටම දක්ෂ කෙනෙක්. එහෙම නැත්නම් තමන් කරන්න යන වැඩේ තිබෙන අවදානම ගැන නිසි අවබෝධයක් නොමැති කෙනෙක්. බරපතල වගකීම් භාර ගනිද්දීත් ඔය තත්ත්වයන් දෙකම දකින්න පුළුවන්. 

සාමාන්‍ය කරුණක් ලෙස ඔබ අවදානම් වලට කැමති කෙනෙක්ද නැත්නම් අකැමැති කෙනෙක්ද? 

මෙය තේරුම් ගැනීම සඳහා අපි සරල ක්‍රීඩාවක් ගැන සිතමු. මෙය කාසිය උඩ දැමීමේ ක්‍රීඩාවක්. සිරස වැටුනොත් ඔබට රුපියල් 2000ක් ලැබෙනවා. අගය වැටුනොත් කිසිවක් ලැබෙන්නේ නැහැ. ක්‍රීඩාවට සහභාගී වීම සඳහා රුපියල් 1000ක් අය කරන්නේනම් ඔබ මේ ක්‍රීඩාවට සහභාගී වෙනවාද?

මේ ක්‍රීඩාව එක දිගටම කළොත් අවසාන වශයෙන් ඔබ දිනන්න හෝ පරදින්න තිබෙන්නේ සමාන ඉඩක්. අවසාන වශයෙන් ඉතිරි වෙන්නේ ක්‍රීඩාවට සහභාගී වීමේ විනෝදය පමණයි. එය මුළුමනින්ම නොවුනත් බොහෝ දුරට අවදානමක් ගැනීම නිසා ලැබෙන විනෝදයක්. සාමාන්‍යයෙන් සූදු ක්‍රීඩා වලට සහභාගී වන්නේ ඒ විදිහට අවදානමක් ගැනීමෙන් සතුටක් ලබන අය.

අවදානමක් ගැනීමෙන් සතුටක් ලබන අය ඒ වෙනුවෙන් මිලක් ගෙවන්න වුනත් පැකිලෙන්නේ නැහැ. උදාහරණයක් ලෙස ඉහත ක්‍රීඩාව සඳහා සහභාගී වීමට රුපියල් 1100ක් අය කළත් ඇතැම් අය ක්‍රීඩාවට සහභාගී වෙනවා. මෙහිදී සෑම ක්‍රීඩා වාරයක් අවසානයේදීම ක්‍රීඩාව මෙහෙයවන්නාට රුපියල් 100ක වාසියක් ලැබෙනවා. එහිදී වෙන්නේ ක්‍රීඩා කිරීමේ විනෝදයත් එක්කම අවදානම විකිණීමක් කියා කියන්න පුළුවන්. සමහර "භයානක" ක්‍රීඩා ප්‍රචලිතව තියෙන්නේම අවදානම ගන්න කැමති අය අවදානමක් ගැනීම වෙනුවෙන් මිලක් ගෙවන්න කැමති නිසා.

නමුත් පොදුවේ ගත්තහම සමාජයක ඉන්න වැඩි දෙනෙක් ඔය ගොඩේ ඉන්න අය නෙමෙයි. ගොඩක් අය අවදානම් වලට කැමති නැහැ. එවැනි අයට සූදු ක්‍රීඩා වගේ දේවල් වලට සහභාගී නොවී ඉන්න පුළුවන් වුනත්, සමහර "ක්‍රීඩා අවස්ථා" ඒ විදිහට නොගෙන ඉන්න බැහැ. ජීවත් වෙනවා කියන්නෙම අවදානම් සූදුවක් ක්‍රීඩා කරන එක.

කාලගුණ තත්ත්වයන් එක්ක වී අස්වැන්න වැඩි වෙන්න හෝ අඩු වෙන්න පුළුවන්. වී මිල අඩු වෙන්න හෝ වැඩි වෙන්න පුළුවන්. මැද පෙරදිග තත්ත්වයන් එක්ක තෙල් මිල වැඩි වෙන්න පුළුවන්. පාරේ යද්දී මාර්ග අනතුරක් සිදු වෙන්න පුළුවන්. ඔය විදිහේ සමහර අවදානම් සූදුවට යනවා වගේ තෝරා ගැනීමක් හෝ මිල දී ගන්නා දෙයක් නෙමෙයි. 

සෑම අවදානමක්ම බැහැර කරන්න බැහැ. කෙනෙක් හදිසියේ මිය ගියොත් ඔහුගේ හෝ ඇයගේ දරුවන්ට මවක් හෝ පියෙකු නොමැති වීමේ අඩුව වෙනත් අයෙකුට ඒ විදිහටම පුරවන්න බැහැ. නමුත් එහිදී සිදු වන මූල්‍ය පාඩුව වෙනත් අයෙකුට පුරවන්න පුළුවන්. පොදුවේ ගත් විට මූල්‍ය පාඩුවක් සිදු වීමේ අවදානම මුදල් ගෙවා බැහැර කරන්න පුළුවන්. රක්ෂණ ගිවිසුමක් හරහා සිදු වෙන්නේ ඒකයි. 

රක්ෂණ ගිවිසුමක් ඔබට ඉදිරිපත් කරන රක්ෂණ සමාගමක් විසින් එසේ කරන්නේ ලාබයක් ලැබීමට මිසක් ඔබට තිබෙන ආදරයකට නෙමෙයිනේ. ඒ නිසා, රක්ෂණ සමාගමක් මේ වැඩේ පාඩුවට කරන්නේ නැහැ. අපි හිතමු වාහන රක්ෂණයක් ගැන. රක්ෂණ සමාගමක් වාහන රක්ෂණ ගිවිසුමක මිල තීරණය කරන්නේ කොහොමද?

අපි හිතමු රක්ෂණ ගිවිසුම් මිල දී ගන්නා අයගෙන් 5%ක් කුමක් හෝ හානි පූරණ ඉල්ලීමක් කරනවා කියලා. ගෙවන්න සිදු වන සාමාන්‍ය මුදල රුපියල් 200,000ක් කියලා හිතමු. පැරණි දත්ත ඇසුරෙන් මේ ගණන් හොයා ගන්න පුළුවන්. 

මෙයින් අදහස් වෙන්නේ ගිවිසුම් සීයක් අත්සන් කරද්දී එයින් පස් දෙනෙක් හානි පූරණ ඉල්ලීමක් කරනවා කියන එකයි. ඒ එක්කෙනාට රුපියල් ලක්ෂ දෙක බැගින් ගෙවන්න රුපියල් මිලියනයක මුදලක් වැය වෙනවා. ඒ මුදල හොයා ගැනීම සඳහා ඒ අයෙකුගෙන් රුපියල් 10,000 බැගින් අය කරන්න වෙනවා.

හැබැයි ඔය විදිහට රුපියල් මිලියනයක් එකතු කරගෙන අනෙක් අතට බෙදලා දමනවා කියන්නේ අතින් කාලා හරක් බලනවා වගේ වැඩක්නේ. එතකොට සමාගමේ සේවකයින්ගේ පඩිනඩි, කොමිස් මුදල්, අනෙකුත් වියදම් ආවරණය වෙන්නේ කොහොමද? ඔය ඔක්කොම වියදම් වලින් පස්සේ ලාබයක් ගන්නත් වෙනවනේ. ඒ නිසා, රක්ෂණ ගිවිසුමක් තරමක් වැඩියෙන් මිල කරන්න වෙනවා. එම මුදල රුපියල් 15,000ක් පමණ වෙන්න පුළුවන්.

දැන් ඔබ රුපියල් 15,000ක මුදලක් ගෙවලා රක්ෂණ ගිවිසුමක් මිල දී ගත් විට ඔබට එයින් ලැබෙන්න නියමිත අපේක්ෂිත වාසිය ඊට වඩා අඩු මුදලක්. ඊට හේතුව, අනෙකුත් අමතර වියදම් හා සමාගමේ ලාබ ආදියද ඒ  මුදල තුල ඇතුළත්ව තිබීමයි. එහෙමනම්, රක්ෂණ ගිවිසුම් කියන්නේ මිල දී නොගත යුතු දෙයක්ද?

මෙය තීරණය වන්නේ ඔබ අවදානම් වලට කොපමණ අකැමැතිද කියන එක මතයි. රුපියල් ලක්ෂයක පාඩුවක් සහ රුපියල් ලක්ෂයක ලාබයක් ඔබට දැනෙන්නේ එක විදිහටද? රුපියල් ලක්ෂයේ පාඩුව නිසා ඔබට දැනෙන දුක රුපියල් ලක්ෂයක වාසියකින් පහසුවෙන්ම කැපී යනවානම් ගොඩක් වෙලාවට ඔබට රක්ෂණ ගිවිසුමක් ආකර්ශනීය වන එකක් නැහැ. නමුත් බොහෝ දෙනෙකුට රුපියල් ලක්ෂයක පාඩුවක් දැනෙන තරමටම රුපියල් ලක්ෂයක වාසියක් දැනෙන්නේ නැහැ. ඒ දුක තුනී වෙන්නනම් රුපියල් ලක්ෂ එක හමාරක හෝ දෙකක වාසියක් වෙන්න ඕනෑ. ඔබත් ඒ විදිහේ කෙනෙක්නම් රක්ෂණයක් ඔබට වාසිදායකයි.

(මේ සටහන ලිවුවේ පාඨකයෙක් පෞද්ගලිකව අහපු ප්‍රශ්නයක් නිසා)

අවධමනය ඉවරද?

 

ජාතික පාරිභෝගික මිල දර්ශකය අනුව 2025 මැයි මාසයේදී 0.6%ක උද්ධමනයක් වාර්තා වී තිබෙනවා. එසේ උද්ධමනයක් වාර්තා වන්නේ 2024 සැප්තැම්බර් මාසයේ සිට එක දිගට මාස අටක් පැවති අවධමනය අවසන් කරමිනුයි. අපගේ පෙර සටහන් වල මේ තත්ත්වය පුරෝකථනය කර තිබෙනවා.

නිල උද්ධමන දර්ශකය සේ සැලකෙන කොළඹ පාරිභෝගික මිල දර්ශකය අනුව 2025 ජූනි මාසයේදීද අවධමනයක් වාර්තා වීමට ඉඩ තිබෙන නමුත් එම තත්ත්වය එසේ පවතිනු ඇත්තේ විදුලි ගාස්තු වැඩි වීමේ බලපෑම එකතු වන තුරු පමණයි. මෙම වසරේ සිවුවන කාර්තුව වන විට උද්ධමනය මහ බැංකුවේ ඉලක්ක මට්ටම දක්වා ඉහළ යාමට ඉඩ තිබෙනවා.